Etherbeheer: Verbindingen bij de Amsterdamse politie

Door de invoering van het C2000 communicatie-systeem in 2006 is er voor publiek en pers een einde gekomen aan het meeluisteren met het radioverkeer van de Amsterdamse politie. Over het algemeen stond men daar vrij positief tegenover scannerluisteraars. Vanwege de grootte van het Amsterdamse politiekorps werd een deel van de radiocommunicatie in eigen beheer gehouden. Bureau Verbindings Middelen hield zich bezig met het zenderpark en de mobilofoons en portofoons. De afdeling Etherbeheer van dit bureau was verantwoordelijk voor toewijzing van kanalen en een storingsvrij gebruik van de radioverbindingen. Freek Dozy, Etherbeheerder van het eerste uur, vertelt over de verbindingen bij de Amsterdamse politie.

De eerste communicatie apparatuur

Een paar jaar na de 2e wereldoorlog is de Amsterdamse politie voor het eerst gebruik gaan maken van ­radiocommunicatie ten behoeve van het personeel op straat. In de eerste jaren kregen men de beschikking over overbodig geworden communicatie-apparatuur van het Canadese leger. Dit waren voornamelijk handsets, werkzaam in de kortegolf band en gebruikt voor onderling verkeer tijdens acties en evenementen. In 1948 worden de eerste radiowagens in gebruik genomen.

Kever

Tussen 1952 en 1980 heeft de gemeentepolitie Amsterdam de VW Kever gebruikt als surveillance voertuig.
De eerste Kevers werden - speciaal voor de mobilofoon - voorzien van een extra accu.

Om ruimte te maken voor de extra dynamo kreeg de motorkap (achterin) een rare bobbel.

Kamer 14

In de jaren '60 werd de communicatie professioneler aangepakt. Alle gemeentelijke en Rijkspolitie korpsen gingen gebruikmaken van de 80 MHz band. Hiervoor waren zo’n 80 mobilofoon kanalen beschikbaar welke toegewezen werden door de Politie Verbindings Dienst (PVD) te Bilthoven. Freek: "Onze meldkamer werd in die tijd gevestigd in kamer 14 van het hoofdbureau aan de Elandsgracht. Sindsdien is “Kamer 14” een begrip geworden en zelfs na meerdere interne verhuizingen, hangt nog steeds het “Kamer 14” bordje op de deur van de inmiddels naar C2000 getransformeerde meldkamer."

Automatisering

Voor de intrede van de computer gingen de binnengekomen meldingen via briefjes naar de centralist en werd gebruikgemaakt van kaartenbakken en ordners om personalia en adressen op te zoeken. Dit veranderde in de jaren 80 met de invoering van het Flexibel Meldkamer Systeem (FMS) waarmee een eerste automatisering binnen de meldkamer werd doorgevoerd.

Hieronder een video gemaakt bij de introductie van het FMS.

Etherbeheer:

Bureau Verbindings Middelen hield zich bezig met inbouw, reparatie, onderhoud en "quick-service” van het zenderpark en de mobilofoons en portofoons. De afdeling Etherbeheer van dit bureau (opgericht in 1976) was verantwoordelijk voor de toewijzing van kanalen bij grootschalig politie optreden, calamiteiten en recherche acties. Verder was het "schoonhouden" van de gebruikte frequenties een belangrijke taak. Maar ook het scheppen van extra radiocapaciteit en het opstellen van verbindingsschema’s bij grote politieacties behoorde tot de taken van Etherberheer. "In de jaren '80 en '90 moest voor extra portofoons en mobiele relaisposten regelmatig een beroep gedaan worden op depots van de Rijkspolitie en later het KLPD in Driebergen. Het inzetten van die extra verbindingsmiddelen vroeg veel inspanning, want standaard apparatuur en programmering kenden we nog niet in die tijd. Er werden dan ook vaak instructies meegeleverd bij de uitreiking van de portofoons."

Storing

In de jaren voor de mobiele telefoon waren er landelijk vele mobilofoon-netwerken in gebruik en kreeg men dan ook steeds meer last van storingen. Freek: "Onder bepaalde atmosferische omstandigheden komen radiogolven veel verder dan normaal en hadden we last van andere korpsen op dezelfde frequentie. Daarom werd eind jaren '80 overgegaan op toonsquelch (TQ). Hierbij wordt een onhoorbare laagfrequente toon meegezonden met het signaal. De ontvanger (mobilofoon) opent alleen wanneer dezelfde toon ontvangen wordt. Storende signalen waren op deze manier goed weg te filteren. Elk politiekorps kreeg een eigen vaste TQ-toon voor alle gebruikte kanalen.

In de jaren '70 en '80 waren talloze FM piraten actief. Deze verstoorden regelmatig het mobilofoonverkeer door slecht afgeregelde zenders. "Soms duurde het gewoon te lang voordat de Radio Controle Dienst zich vrij kon maken. Maar we hadden in die tijd ook de beschikking over een eigen peilwagen en zo konden we zelf de storende piraat uitpeilen, vervolgens met een hoogwerker en BraTra-eenheid (ME) de zendmast omver zagen en de apparatuur in beslag nemen. Regelmatig ontstonden er ook storingen ons eigen wagenpark. Vaak bleef een spreeksleutel hangen waardoor een kanaal onbruikbaar werd. De mobilofoons hadden in die tijd nog geen ‘zendtijd begrenzing van 3 min. en konden het uren volhouden. De microfoon zat dan bijvoorbeeld klem in het dashboardkastje. Met de peilbus konden we meestal de locatie wel peilen, maar wat als daar dan 20 politie motoren of 10 auto’s staan... Speciaal daarvoor bouwde onze elektronicaspecialisten van B.V.M. een veldsterktemetertje (van een oude vochtigheidsmeter) gepiekt op de 80MHz. welke we dan naast de zendantenne hielden en zo snel de storingsbron konden vinden."

Tijdens inhuldiging van koningin Beatrix (30 april 1980) breken grote rellen uit. Vanuit kraakpand De Grote Keizer wordt die dag door de krakers een stoorzender ingezet die de berichtgeving op het 3e  (M.E.) mobilofoonkanaal ernstig verstoord.
"Dit kanaal werd ook gebruikt door M.E.-bijstand van andere korpsen, dus even naar een andere frequentie schakelen was niet eenvoudig. We wilden die stoorzender graag uit de lucht halen, maar het risico werd uiteindelijk te groot gevonden."

Meer hierover is te zien in het programma Andere Tijden: Oranje en het Oproer.

‘Niet alleen illegale zenders maar ook officiële gebruikers konden voor overlast zorgen. "Eind jaren 90 veroorzaakten nieuwe commerciële FM radiostations op de zendmast bij de RAI voor een ‘spike’ op ons eerste mobilofoonkanaal (854). Deze ontstond door te veel vermogen op twee spiegel frequenties die de ontvangst in de voertuigen wegdrukte. We besloten in overleg met de P.V.D. om de meldkamer permanent over te zetten op kanaal 804 (86.075 MHz.) dat daar geen last van had en ook in de 100 kanalen mobilofoons van onze voertuigen zat.

Kanaaluitbreiding

Begin jaren '80 zijn er regelmatig grote ordeverstoringen zoals demonstraties en krakersrellen. Eind 1980 werden ook voor het eerst zogenaamde aanhoudingseenheden ingezet. Deze burgereenheden zijn bedoeld om tijdens een M.E. optreden de grootste raddraaiers uit de groep te plukken. Voor hun communicatie kregen zij het 5e mobilofoon toegewezen. Gewoonlijk werd op dit kanaal door de recherche gewerkt die tijdens zo'n actie dan tijdelijk van het autotelefoon netwerk (ATF1) gebruik kon maken. In 1993 worden Rijks- en Gemeentepolitie omgevormd tot 25 regionale korpsen en het KLPD (Korps Landelijke Politiediensten). De gemeentepolitie Amsterdam wordt samengevoegd met de gemeentepolitie Amstelveen en Rijkspolitie Diemen, Ouder-Amstel, Aalsmeer en Uithoorn tot Regiopolitie Amsterdam-Amstelland. De vrijgekomen mobilofoon- en portofoonkanalen van deze plaatsen werden toegevoegd aan de bestaande en gebruikt als reserve- en aktiekanaal.
"Er kwamen 9 nieuwe portofoonkanalen beschikbaar voor acties en risico-voetbalwedstrijden. Elk van deze zgn. “AKT-kanalen” kon gekoppeld worden aan een 80 MHz kanaal zodat we zowel via de porto- als mobilofoon konden werken. Gelijktijdig werden nieuwe portofoons in gebruik genomen, welke voor de gehele regio gelijk geprogrammeerd waren.

Diversity

Alle 80 MHz kanalen, het algemeen portofoonnet en de districts-kanalen in Amsterdam werden in de jaren 90 omgebouwd naar zogenaamde “diversity-netwerken”. Dat wil zeggen één zender met meerdere ontvangers op strategische (niet te hoge) plaatsen verdeeld over de stad. "Elke ontvanger was via een vaste lijn verbonden met een diversity-centrale aan het H.B. welke automatisch het beste signaal doorgaf. Voor elk 80 MHz kanaal hadden we 6 ontvangers in gebruik en voor het algemeen portofoonnet maar liefst 24. De zender voor het algemeen portofoonnet was in de buitenwijken vaak met ruis te ontvangen door het personeel op straat. Om een beter bereik te krijgen werd de zender daarom verplaatst naar het dak van De Nederlandsche Bank. Met een nieuwe hoogte van 80 meter was de meldkamer daarna tot ver buiten de regio nog glashelder te ontvangen."

INRAP

De Gemeentepolitie Amsterdam is tevens het regio-controlestation geweest van het INRAP-net. Via dit “Interlokaal Radionet Politie” konden meldkamers van Gemeente- en Rijkspolitie binnen een bepaalde regio direct groepsgewijs met elkaar communiceren en was er de mogelijkheid een mobilofoon- of portofoonkanaal te koppelen met dat van een ander korps. Het net werd vaak gebruikt bij grote incidenten zoals bankovervallen en achtervolgingen buiten de regio. "De achtervolgende voertuigen konden zelf niet schakelen naar het INRAP-net. De regie kon echter wel worden overgenomen door de naastliggende regio die - via het INRAP-net - haar voertuigen kon laten meeluisteren met de berichtgeving van de actie. Het INRAP-relaisstation (468.2900 MHz) stond op het voormalige Belastinggebouw aan de Wibautstraat en werd vanuit de meldkamer Amsterdam lijnbestuurd. Elke ochtend werd het getest door het oproepen van alle aangesloten korpsen in de regio Noord-Holland, ‘t Gooi en de Rijkspolitie Driebergen (AVD).

Encryptie

Al vrij snel na de invoering van de mobilofoon werd duidelijk dat anderen eenvoudig konden meeluisteren. Met name de recherche had hier last van  vanwege de vaak gevoelige zaken die door de ether gingen. Daarom is de Amsterdamse politie vanaf de jaren 60 'scramble' gaan gebruiken. Dit systeem maakt van hoge frequenties lage en vice versa en maakt zo het meeluisteren moeilijk.
"Even over op Chinees" was een veel gehoorde term. Alle Amsterdamse mobilofoons werden voorzien van dit systeem en het 2e kanaal werd het standaard scramble-kanaal. Maar al snel bleek dat scramble eenvoudig te kraken was, voor een paar tientjes waren zogenaamde de-scramblers voor de scanner te koop. Freek: "Scramble is nog tot 1990 gebruikt. Na een aantal incidenten met vuurwapengevaarlijke criminelen en arrestatieteams van de Rijkspolitie die geen scramble hadden, hebben we geadviseerd het systeem af te schaffen. Spoedmeldingen op kanaal 2 mét scramble konden ook niet meegeluisterd worden door politiemensen buiten de auto omdat scramble niet op de portofoons aanwezig was.

De zaak Heineken

Een bijzondere zaak die Freek altijd bij zal blijven was de ontvoering van biermagnaat Heineken in 1983. "De verbindingen tijdens de Heineken ontvoering waren complex. Dit vooral omdat er ‘landelijke dekking’ nodig was. Het OCC (Operationeel Commando Centrum in Haarlem) moest in heel Nederland met recherche auto’s , beeld- en peil helikopters, kunnen communiceren. Een landelijk dekking was alleen mogelijk d.m.v. vliegende relais (vliegtuigen van de PLD met een relaispost aan boord). Twee van deze daarmee uitgeruste vliegtuigen cirkelden tijdens acties in de lucht, elk met een eigen relaispost waarbij boven- en onderband omgedraaid waren.
Het ging om twee verbindingswegen: 1) het commando kanaal en 2) Het geluid van de politieman in ‘de haas’ een geprepareerde auto met continu zendende mobilofoon en een verborgen microfoon. 'De haas' kreeg voornamelijk opdrachten middels briefjes die hij dan hardop kon voorlezen en verder alles wat hij onderweg zag.  In het OCC stond een VSO (Vast Station Onderband) dat via het relais contact had met alle mobiele posten. Alles uiteraard met Crypto."

Kanaal 821 was het mobilofoon kanaal dat als commando kanaal werd gebruikt. Dit was in die tijd een testkanaal van de PVD en nergens anders in gebruik. Het naastliggende kanaal 820 werd gesplitst gebruikt (simplex gebruik in boven- en onderband) door de recherche voor direct verkeer in een klein gebied. De afluisterbaarheid was daardoor ook beperkt, maar de kanalen konden door heel het land gebruikt worden. Probleem was wel dat het 5e kanaal van Amsterdam (PVD 819), soms verstoord werd door simplex verkeer op 820 onderband. Kanaal 868 was het ‘Peter’ net, het 2e landelijke Rijkspolitie netwerk vanuit Driebergen bediend.

Naast mobilofoon verbindingen waren er ook telefoonverbindingen over het ATF netwerk (Autotelefoon). Normaal waren die afluisterbaar maar deze werden tijdens deze actie ook voorzien van encryptie. Etherbeheer heeft veel instructie moeten geven aan de diverse deelnemende eenheden om een en ander duidelijk te maken.

Hieronder het Heineken verbindingsschema : De ronde bollen stellen de mobilofoons voor van het OT (Observatie Team),  peil-  en beeld- helikopter, het OCC en ‘de Haas’ (bol met de oortjes) . 'De haas’ was het voertuig welke het losgeld moest brengen. Uiteraard kon 'de haas' ook gepeild worden. Hiervoor werd OAR-apparatuur apparatuur gebruikt. (Ocean Applied Research) een Amerikaans tracking-systeem ontworpen voor het volgen van grote zeedieren. Hiervan waarvan er in die tijd drie in gebruik bij de diverse politiekorpsen in Nederland. ‘DO’ staat voor ‘duplex onderband’. ‘DB’ = ‘duplex bovenband’.

De Amsterdamse politie kreeg als blijk van waardering de ‘Heineken gift’ waarvoor later o.a. speciale "spread spectrum" portofoons werden aangeschaft. Deze zijn veel moeilijker te detecteren en zeker niet te decoderen. De ‘spread spectrum’ techniek is een zendtechniek waarbij het audio signaal in kleine stukjes wordt gehakt en over een groot aantal verschillende frequenties uitgezonden.   Afluisteren met een scanner lukt hiermee niet. Op een spectrum analyzer zou je misschien wat blokjes ruis kunnen zien op een aantal frequenties.

Muskieten

Naast de gewone scannerluisteraar en pers was er in de jaren '80 en '90 een select groepje actief dat zich intensief bezighield met contra observatie van diverse arrestatie- en observatieteams van politie en BVD. Deze werden door Freek 'muskieten' genoemd. "Via de toenmalige Radio Controle Dienst kregen we een militaire frequentie door waar vreemde communicatie op te horen was, dat met recherchewerk te maken had. We hebben er toen een ontvanger met recorder op gezet. Het ging om een persmuskieten netwerkje dat voornamelijk in Amsterdam opereerde maar ook contacten had over het hele land. In Amsterdam was één van de belangrijkste luisteraars H.K. Dag en nacht luisterde hij op meerdere scanners naar al het radioverkeer van brandweer, ambulance, politie. Vooral de recherche interesseerde hem bovenmatig. Hij tipte o.a. fotografen, persbureau's en het NOS Journaal maar ook andere geïnteresseerden.

"Deze muskieten brachten ook het complete wagenpark van zogenaamde ‘klasse 1’ auto’s in kaart. Dit type auto’s was onherkenbaar doordat de mobilofoon antennes niet van het standaard soort was en de microfoon uit het zicht in het autodak was weggewerkt. Maar H.K. herkende alle alternatieve antennes. Ook bij de Service & Inbouw Werkplaatsen waar klasse 1 auto’s werden ingericht, werd gespioneerd. Bijvoorbeeld bij gebouw ‘De Eenhoorn’ en op de Westerdoksdijk bij de PVD. De kentekens waren vaak al bekend voordat de auto’s op straat kwamen. Deze info werd door ons teruggekoppeld en de werkplaatsen werden daarna voorzien van matte folie op de ramen en de kentekenplaten werden er tijdelijk afgehaald.

Operatie MDT

In de jaren '90 werd de Mobiele Data Terminal geïntroduceerd t.b.v. de surveillance auto's . Handig voor het zelf natrekken van kentekens en personen, maar ook meldingen vanuit het HB  konden via dit systeem verzonden worden. Het systeem werkte op 856.900 MHz. Al na een paar jaar werd duidelijk dat systeem vrij eenvoudig te hacken was, waardoor de berichten ook door buitenstaanders meegelezen konden worden. Er is toen nog een poging gedaan om er encryptie voor te ontwikkelen, maar dit bleek uiteindelijk te duur waarna het hele systeem een stille dood is gestorven. Hieronder de door Bureau Mediatoepassingen gemaakte video t.b.v. de introductie van de MDT bij het Amsterdamse korps

De Bijlmerramp

Op 4 oktober 1992 verongelukt een Boeing 747 van de Israëlische luchtvaartmaatschappij ELAL in de Bijlmer. In alle hectiek werd door het HB al snel de 2e frequentie in gebruik genomen voor de verbindingen op het rampterrein. Etherbeheer werd kort daarna aan het werk gezet voor het opstellen van vaste straalverbindingen (video) vanaf het rampterrein naar het stadhuis en het HB. Een heli met warmte-camera voorzien van een crypto-koffer en het opzetten van een mobilofoonnetwerk op het 5e kanaal met verbindingen in crypto tussen de Rijkspolitie Dienst Luchtvaart (Schiphol Oost) en de recherche van district 7 (Bijlmer).

Op de pagina Audiofragmenten zijn diverse mobilofoon gesprekken te beluisteren van politie en brandweer tijdens de Bijlmerramp.

Het Koninklijk Huwelijk

De grootste klus van Etherbeheer was het huwelijk van Willem Alexander en Maxima in 2002. Hierbij waren in totaal zo’n 6000 agenten betrokken waarvan 2000 van buiten Amsterdam. Freek: "Iedereen moest voorzien worden van verbindingsmiddelen op de juiste frequenties. Dat we in Amsterdam ondanks alle nieuwe kanalen toch de nodige frequenties tekort kwam op die dag moge duidelijk zijn. Naast de 80 en 450 MHz band werd ook gebruikgemaakt van brandweer frequenties in de 146 MHz band. Speciale “spottersteams” (agenten in burger) hielden het publiek in de gaten. Voor hen werd een mobiel trunkingsysteem gehuurd. Dit was op het dak van de Bijenkorfgarage geplaatst en maakte gebruik van 5 frequenties in de 420 MHz trunking-band.

Hieronder het verbindingsschema voor "Het Koninklijk Huwelijk".
PVD kanaalnummers zijn geel gearceerd. De LAN kanalen waren van het extra trunkingnetwerk (gehuurd van de firma Landis).

C-2000

De regio Amsterdam is vanaf het begin aangewezen als proeftuin voor het nieuwe digitale C2000 systeem. Na diverse testen in Amsterdam Noord in 2003 blijkt het systeem nog vele mankementen en kinderziektes te vertonen en wordt de proef gestaakt. Nadat de landelijke dekking begin 2006 een feit is worden in heel Amsterdam dekkingsproeven uitgevoerd. Met behulp van een op een laptop aangesloten C2000 portofoon kon zowel de signaalsterkte als de spraakkwaliteit bekeken en geregistreerd worden.

Met de komst van C2000 is ook de terminologie veranderd; het kanaal schema heet nu “fleetmap” en een kanaal “gespreksgroep”. Freek: Aan gespreksgroepen hebben we met C2000 geen gebrek meer, daar zijn er tientallen van beschikbaar voor Amsterdam. De C2000 portofoons zijn ook voorzien van GPS zodat iedere gebruiker altijd traceerbaar is. Iedere agent krijgt na een korte instructie zijn/haar portofoon op de man/vrouw uitgereikt en is dus zelf verantwoordelijk. Uitlenen aan de buurman betekent ontslag...

Op 3 april 2006 wordt C2000 officieel door de meldkamer in gebruik genomen. Kamer 14 is tegenwoordig het “RIC” oftewel Regionaal Inzet Centrum. De 1e generatie C2000 portofoon is de Nokia THR880i. Bovenop de oranje noodknop welke in het begin nogal wat problemen geeft. De portofoon wordt op z’n plaats gehouden in een holster door een bandje wat precies langs die noodknop loopt en zodoende regelmatig voor valse noodoproepen zorgt.